Wstęp
Sport to nie tylko droga do sukcesów, ale przede wszystkim narzędzie kształtowania zdrowych nawyków, sprawności fizycznej i dobrego samopoczucia. Na wstępie trzeba powiedzieć, że większość dzieci i młodzieży NIE zostanie profesjonalnymi sportowcami. Badania statystyczne w Stanach Zjednoczonych ewidentnie pokazują, że z ponad miliona młodzieży, która uprawia futbol amerykański w liceum (high school), do NFL z tego rocznika trafi 256 zawodników, a tylko 150 będzie grać tam dłużej niż 4 lata… po prostych obliczeniach możemy stwierdzić, że odsetek studentów-atletów przechodzących na zawodowstwo wynosi około 0,023%!
Mają to na uwadze ważne jest, aby aktywność fizyczna i sport nie kojarzyła sie wyłącznie z wyczynem, ale także, a może przedewszystkim z formą spędzania wolnego czasu i profilaktyką zdrowotną. Kiedy mówimy o rozwoju młodych sportowców, kluczowe stają się modele długoterminowego rozwoju, które uwzględniają zarówno fizyczne, jak i psychiczne potrzeby dzieci i młodzieży. Koncepcje takie jak LTAD (Long-Term Athlete Development), FTEM (Foundations-Talent-Elite-Mastery) oraz ADM (Athlete Development Model) oferują kompleksowe podejście do budowania umiejętności sportowych oraz zdrowia fizycznego i psychicznego na całe życie. Każdy z tych modeli ma nieco inne założenia i strukturę, ale łączy je wspólny cel: zapewnienie młodym sportowcom długotrwałego zaangażowania, radości z aktywności fizycznej oraz bezpieczeństwa w treningu.
W Polsce, jak i w wielu innych krajach, problem nadwagi i otyłości wśród dzieci staje się poważnym wyzwaniem społecznym. Według raportu Światowej Organizacji Zdrowia z lat 2018–2020, co trzecie dziecko w Polsce ma nadwagę lub cierpi na otyłość. W kontekście rosnącej liczby dzieci prowadzących siedzący tryb życia, konieczne staje się promowanie aktywności fizycznej i budowanie zdrowych nawyków. Warto zaznaczyć, że odpowiednio dostosowany trening sportowy nie tylko zwiększa sprawność fizyczną, ale także ma korzystny wpływ na zdrowie psychiczne młodzieży, kształtując pewność siebie, samodyscyplinę i umiejętność współpracy.
Kiedy moje dziecko może zacząć treningi?
De facto dzieci trenują swoją motorykę od najmłodszych lat. Uczą się chodzić, biegać, skaczą, pływają, czołgają się, wspinają po drzewach, rzucają piłkami, kopią piłkę… to wszystko są elementy rozwoju siły i sprawności ruchowej małego człowieka. Jednak w dzisiejszych realiach bardzo często te zdolności zanikają lub są niewystarczająco rozwijane przez brak ruchu. Otyłość wśród dzieci nie bierze się znikąd. Składają się na to nawyki żywieniowe, ale także zmniejszona ilość spontanicznych aktywności fizycznych (NEAT).
Tak jak nie ma górnej granicy dla człowieka, tak podobnie jest z tą dolną granicą – to sprawa bardzo indywidualna. Nie ma przeciwskazań, aby dziecko rozpoczęło swoje treningi ogólnorozwojowe w wieku 5,4 czy nawet 3 lat!
Obawy rodziców, a rzeczywistość
„Nie dźwigaj ciężarów, bo nie urośniesz…
…, bo zniszczysz sobie plecy
…, bo będziesz wolny
…, bo coś sobie zrobisz”
To pewnie tylko kilka zdań, które prawdopodobnie słyszeliście w swoich życiu albo byliście świadkami takich stwierdzeń. Trening siłowy dzieci jest często niesłusznie kojarzony z dużymi ciężarami nałożonymi na sztangi i stąd pojawiają się obawy rodziców, czy aby na pewno ich dziecko powinno trenować na siłowni?
Po pierwsze to prawidłowo dobrany trening dla dzieci powinien się zaczynać od ćwiczeń pod obciążeniem masy własnego ciała, nauki techniki oraz kształtowania prawidłowych wzorców ruchowych i motoryki. U najmłodszych mogą to być ćwiczenia z gimnastyki jak: „niedźwiadek”, „pająk”, czy wykroki, a u starszych, którzy mają już opanowane podstawy, ćwiczenia typu martwe ciągi jednonóż czy pompki. Dopiero po nauce prawidłowej techniki i kontroli nad własnym ciałem można zerknąć w stronę półki z ciężarkami. Jeżeli Twoje dziecko zacznie treningi od dźwigania sztangi na treningach to zabieraj go jak najszybciej i szukaj nowego trenera! Nawet podczas treningów z dwuboju olimpijskiego najmłodsi adepci tej dyscypliny nie zaczynają od pustego metalowego gryfu, a od lekkich rurek PCV czy drewnianego kija, by nauczyć się bezpiecznej techniki.
Po drugie, badania pokazały, że młodzi atleci w Stanach Zjednoczonych odnoszą znacznie częściej kontuzje grając w piłkę nożną, tenis, baseball czy uprawiając gimnastykę niż młodzi sportowcy, którzy trenują siłowo i uprawiają olimpijskie podnoszenie ciężarów. Młodzi ciężarowcy, według badań również mieli wyższą gęstość kości niż grupa kontrolna.
W sytuacji, gdy jednak dziecko odniesie kontuzje stwierdzono, że rehabilitacja i czas przerwy od sportu może być ponad 2 krotnie krótszy, jeżeli młody sportowiec wykonywał regularnie trening oporowy (siłowy).
Korzyści dla dzieci i młodzieży z wykonywania treningu siłowego?
Kilka korzyści już zostało wymienionych przy omawianiu obaw rodziców. Trening siłowy to bardzo skuteczna forma zabezpieczenia przed kontuzjami, co już powinno być wystarczającym powodem, aby dzieci i młodzież miały bogatszą podstawę programową na lekcjach wychowania fizycznego w szkołach. Nauka przysiadu, pompek, podciągnięć czy skoków powinna być fundamentem dla nauczyciela WFu.
Rozwój motoryczny należy postrzegać jako projekt długoterminowy. Dowody naukowe tylko potwierdzają, że wzrost siły i wydolności mięśniowej wywołane treningiem ma kluczowe znaczenie dla osiągania pełnego potencjału młodych sportowców, którzy mogą szybciej biegać, wyżej skakać i osiągać lepsze wyniki w swoich dyscyplinach.
Poza oczywistym wzrostem siły, wypadkową tego rodzaju treningów jest rozwój pozostałych cech motorycznych, również wydolności. Trzeba także pamiętać, że każde ćwiczenie siłowe wykonane w pełnym zakresie ruchu jest równocześnie ćwiczeniem rozciągającym mięśnie. Podczas pełnego przysiadu wprowadzamy w pełne zgięcie największe stawy dolnych kończyn: biodra, kolana, stawy skokowe, co ma bezpośredni wpływ na zwiększenie gibkości organizmu.
Dlaczego warto w Polsce przygotować długoterminowy plan rozwoju młodych sportowców?
Wprowadzenie w Polsce długoterminowych planów rozwoju młodych sportowców jest kluczowe z kilku powodów. Po pierwsze, strukturalne podejście do treningu pozwala na systematyczny rozwój umiejętności, co zwiększa szanse na osiągnięcie sukcesów sportowych na arenie międzynarodowej. Tego typu strategia pozwala na wczesne zidentyfikowanie młodych talentów oraz skuteczne wspieranie ich w realizacji potencjału sportowego. Pokazują to kraje takie jak Kanada, Australia i USA, które posiadają takie systemy rozwoju dzieci i młodzieży.
Długoterminowy rozwój promuje również zdrowy tryb życia, co jest niezwykle istotne w kontekście rosnącej liczby dzieci z nadwagą i otyłością. Poprzez stopniowy, wieloetapowy rozwój ruchowy, dzieci i młodzież budują fundamenty zdrowia fizycznego, co sprzyja zarówno ich aktywności sportowej, jak i codziennej sprawności. Kolejną zaletą takiego podejścia jest możliwość wprowadzenia systematycznych działań zapobiegających urazom i kontuzjom, które są nieodłącznym elementem życia sportowego. Wreszcie, takie podejście sprzyja integracji społecznej i budowaniu wartościowych relacji wśród młodzieży, co ma pozytywny wpływ na całe społeczeństwo.
Model LTAD – Długoterminowy Rozwój Sportowców według Kanady
Model LTAD powstał jako odpowiedź na potrzebę wdrożenia strukturalnego podejścia do rozwoju sportowców w Kanadzie, zainicjowanego przez Istvana Balyi. LTAD obejmuje siedem etapów rozwoju, zaczynając od aktywności wczesnodziecięcej („Aktywny Start”) po osiąganie pełni potencjału sportowego („Trenowanie dla Zwycięstwa”) i aktywność fizyczną przez całe życie („Aktywność przez Całe Życie”). Każdy etap ma na celu rozwój różnych zdolności motorycznych oraz naukę kluczowych umiejętności ruchowych. LTAD kładzie nacisk na tzw. Fizyczne Abecadło (ang. Physical Literacy), które obejmuje fundamentalne umiejętności, takie jak bieganie, skakanie, rzucanie czy chwytanie.
Pierwsze etapy LTAD, czyli „Aktywny Start” i „Fundamenty”, koncentrują się na zapewnieniu dzieciom szerokiej bazy ruchowej. Praktyka ruchu powinna opierać się na zabawie, dzięki której dzieci będą chętnie uczestniczyć w zajęciach sportowych. W późniejszych etapach, takich jak „Nauka Treningu” czy „Trenowanie dla Rywalizacji”, wprowadzana jest systematyczność i intensywność treningów dostosowanych do wieku i poziomu zaawansowania. Warto zaznaczyć, że badania wykazały, iż angażowanie dzieci w wszechstronny rozwój motoryczny przyczynia się do zmniejszenia ryzyka kontuzji i przygotowuje młodych sportowców na wymagania wyczynowego treningu.
Struktura FTEM – Australijska Perspektywa Rozwoju Sportowego
Australijski Instytut Sportu opracował model FTEM w oparciu o ponad 30 lat doświadczeń w pracy ze sportowcami, od poziomu amatorskiego po wyczynowy. FTEM to struktura, która skupia się na rozwoju przez cztery główne etapy: Fundamenty (Foundations), Talent, Elita (Elite) i Mistrzostwo (Mastery). Każdy z tych etapów jest podzielony na podetapy, które uwzględniają specyfikę danego sportu oraz indywidualne możliwości dziecka. Jedną z zalet FTEM jest jego elastyczność – model pozwala na dostosowanie treningu do specyficznych potrzeb dziecka, co sprawia, że każdy uczestnik ma szansę rozwijać się w swoim tempie.
W początkowych fazach FTEM, podobnie jak w LTAD, kluczowe jest rozwijanie wszechstronnych umiejętności ruchowych i budowanie szerokiej bazy motorycznej. W późniejszych etapach, gdy dzieci przechodzą do fazy Talentu i Elity, trening koncentruje się na rozwijaniu umiejętności specyficznych dla danej dyscypliny sportowej. Istotnym elementem FTEM jest również rozwój psychiczny i emocjonalny młodych sportowców. Model ten zwraca uwagę na znaczenie treningu mentalnego i wsparcia emocjonalnego, co jest niezwykle istotne w budowaniu odporności psychicznej młodych sportowców i zapobieganiu wypaleniu sportowemu.
ADM – Amerykański Model Rozwoju Młodzieży
Amerykański Model Rozwoju Sportowego (ADM) to projekt opracowany przez Amerykański Komitet Olimpijski, który powstał w odpowiedzi na malejącą aktywność fizyczną wśród dzieci i młodzieży oraz rosnące problemy zdrowotne wynikające z braku ruchu. ADM składa się z pięciu etapów, które mają na celu rozwój wszechstronnych umiejętności fizycznych i społecznych. ADM wprowadza dzieci w świat sportu poprzez zabawę, zachęcając do spontanicznej aktywności fizycznej i eksperymentowania z różnymi dyscyplinami sportowymi. Podejście to wspiera zdrowy rozwój ruchowy i pomaga dzieciom odkryć swoje zainteresowania oraz predyspozycje.
Warto zaznaczyć, że ADM promuje unikanie wczesnej specjalizacji sportowej, która jest jednym z głównych czynników zwiększających ryzyko kontuzji i wypalenia sportowego. Badania pokazują, że młodzi sportowcy, którzy angażują się w różnorodne aktywności fizyczne, mają mniejsze ryzyko kontuzji w porównaniu do dzieci specjalizujących się w jednej dyscyplinie. Różnorodne formy ruchu, takie jak bieganie, pływanie, gimnastyka czy lekkoatletyka, sprzyjają rozwojowi podstawowych cech motorycznych, które mogą być wykorzystane w przyszłych treningach specjalistycznych. ADM nie tylko rozwija sprawność fizyczną, ale także wspiera zdrowy rozwój emocjonalny i społeczny, co ma kluczowe znaczenie w budowaniu zaangażowania dzieci w aktywność fizyczną na długie lata.
Różnice i Podobieństwa Między Modelami
Pomimo różnic strukturalnych, LTAD, FTEM i ADM są zgodne w jednym: trening młodych sportowców powinien być procesem długofalowym, opartym na wszechstronności i odpowiednim dostosowaniu do wieku i umiejętności. Wszystkie trzy modele promują ideę unikania wczesnej specjalizacji i zwracają uwagę na potrzebę budowania szerokiej bazy motorycznej w młodym wieku. Dodatkowo każdy z tych modeli akcentuje znaczenie równowagi między rozwojem fizycznym, psychicznym i emocjonalnym.
Jednak różnice między modelami także są istotne. LTAD jest bardziej sformalizowany i etapowy, co pozwala na stopniowe zwiększanie intensywności i złożoności treningów. FTEM, dzięki swojej elastyczności, umożliwia bardziej dostosowane podejście do rozwoju sportowego, z uwzględnieniem specyfiki różnych dyscyplin. Z kolei ADM, poprzez promowanie różnorodności ruchowej, stawia na rozwój młodych sportowców poprzez angażujące i dostosowane do ich potrzeb formy zabawy.
Korzyści z Długoterminowego Rozwoju Sportowców
Zastosowanie modeli LTAD, FTEM i ADM w treningach dzieci i młodzieży przynosi szereg korzyści. Wspólne podejście tych modeli oparte na szerokiej bazie ruchowej prowadzi do zmniejszenia ryzyka kontuzji oraz buduje zdrowe nawyki, które dzieci mogą utrzymać przez całe życie. Młodzi sportowcy uczą się też radzenia sobie z emocjami, pokonywania wyzwań i rozwijają umiejętności społeczne, co przekłada się na lepsze wyniki nie tylko w sporcie, ale również w życiu codziennym.
Długoterminowy rozwój sportowy, jak wykazały badania, ma kluczowe znaczenie w kształtowaniu silnych, zdrowych i odpornych na urazy ciał. Regularny trening siłowy u dzieci i młodzieży, prowadzony w sposób dostosowany do ich wieku, nie tylko zwiększa gęstość kości, ale także poprawia wydolność mięśniową i koordynację ruchową, co stanowi istotną profilaktykę urazową.
Podsumowanie
Długoterminowy rozwój sportowy według modeli LTAD, FTEM i ADM jest nie tylko efektywną metodą treningową, ale także inwestycją w zdrowie młodego pokolenia. Poprzez stopniowy i zrównoważony rozwój fizyczny oraz kształtowanie odpowiednich nawyków ruchowych, dzieci zyskują solidną bazę do dalszej aktywności fizycznej i poprawiają swoje zdrowie. Bez względu na to, czy dziecko zdecyduje się na profesjonalną karierę sportową, czy też będzie cieszyć się aktywnością rekreacyjną, podejście długoterminowe pozwoli im zachować sprawność i zdrowie na całe życie.
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej o korzyściach wynikających z implementacji takich modeli oraz szczegółowych analizach ich skuteczności, zapraszam do pobrania pełnej wersji mojej pracy dyplomowej (link poniżej).
Bibliografia
- Behringer, M., et al. (2011). Effects of strength training on motor performance skills in children and adolescents: a meta-analysis. Pediatrics, 127(5), 1199–1210.
- Cahill, B. R., & Griffith, E. H. (1978). Effect of preseason conditioning on the incidence and severity of high school football knee injuries. The American Journal of Sports Medicine, 6(4), 180–184.
- Conroy, B. P., Kraemer, W. J., Maresh, C. M., Fleck, S. J., Stone, M. H., Fry, A. C., Miller, P. D., & Dalsky, G. P. (1993). Bone mineral density in elite junior Olympic weightlifters. Medicine & Science in Sports & Exercise, 25(10), 1103–1109. PMID: 8231753.
- Faigenbaum, A. D., Lloyd, R. S., MacDonald, J., et al. (2016). Citius, Altius, Fortius: beneficial effects of resistance training for young athletes: Narrative review. British Journal of Sports Medicine, 50, 3–7.
- Faigenbaum, A. D., McFarland, J. (2008, December). Relative Safety of Weightlifting Movements for Youth. Strength & Conditioning Journal, 30(6), 23–25.
- Faigenbaum, A. D., McFarland, J. E., Johnson, L., Kang, J., Bloom, J., Ratamess, N. A., & Hoffman, J. R. (2007). Preliminary Evaluation of an After-School Resistance Training Program for Improving Physical Fitness in Middle School-Age Boys. Perceptual and Motor Skills, 104(2), 407–415.
- Hejna, W. F., Rosenberg, A., Buturusis, D. J., & Krieger, A. (1982). The Prevention of Sports Injuries in High School Students Through Strength Training. National Strength Coaches Association Journal, 4(1), 28–31.
- Lloyd, R. S., & Oliver, J. L. (2012). The youth physical development model: A new approach to long-term athletic development. Strength & Conditioning Journal, 34(3), 61–72.
- Lloyd, R. S., Faigenbaum, A. D., Myer, G. D., et al. (2014). National Strength and Conditioning Association position statement on long-term athletic development. Journal of Strength and Conditioning Research, 28(6), 1491–1509.
- Malina, R. M. (2010). Early sport specialization: roots, effectiveness, risks. Current Sports Medicine Reports, 9(6), 364–371.
- Portalski, P. (2024). Przygotowanie motoryczne dzieci i młodzieży według koncepcji modeli LTAD, FTEM oraz ADM jako baza do specjalizacji w sporcie i sprawności w życiu. Praca magisterska, OSW.
- Report on the fifth round of data collection, 2018–2020: WHO Childhood Obesity Surveillance Initiative (COSI), 2018-2020 [Internet]. Copenhagen: World Health Organization Regional Office for Europe; 2022
Przemek Portalski 